Akıl Özgür Kaldığında

Çok okuyan bir toplum değiliz. İstatistiklere göre Fransa’da toplumun %21’i, Japonya’da %14’ü, ABD’de %12’si düzenli kitap okurken, Türkiye’de sadece 10 bin kişide biri muntazam kitap okuyor. Kadir Has Üniversitesi’nin yaptığı araştırmalara göre kitap, gazete, dergi okuyanların oranı giderek düşüyor. Daha da vahimi, PİSA (yerlisi de yapıldı) verilerine göre, nüfusun %39’u, öğrencilerin %66’sı okuduğunu anlamıyor.
Pekiyi okumayı çok sevmeyen, okuduğunu iyi anlamayan bir topluma nasıl bir şeyler anlatacağız, onları nasıl düşünmeye davet edeceğiz. Siyasiler, görsel özelliği nedeniyle TV aracılığıyla yapıyor bunu. Toplumun sağduyusundan ümit kesmemiş bizler de sosyal medya aracılığı ile ama bir paragrafı geçmeyen iletilerle yapıyoruz. İşte niye aforizmalara önem verdiğimin gerekçesi bu.
Pekiyi, aforizma ya da Türkçe dendiğinde özlü söz, özdeyiş ne demek? Kökeni Eski Yunancaya kadar dayanan ‘aforizma’ kelimesi, Türkçeye Fransızca üzerinden girmiş bir sözcük. Derin bir bilgi birikimi ve yılların yaşam deneyimini az sözcükle çarpıcı biçimde ifade eden bir ‘vecizedir’. Özetlenmiş, iktisatla ifade edilmiş bir hakikattir.
Aforizma için duyduğunuzda veya okuduğunuzda, bir şimşek çakmasında olduğu gibi aklın anlık aydınlanması diyebiliriz. Bu aydınlanma, aklı olduğu kadar ruhu da kapsar ve insanı uzun uzun düşündürdüğü kadar farklı hissetmesini de sağlar. Aydınlanma etkisiyle sizi gülümsetir. İşte o an, Michelangelo’nun Vatikan’daki Sistine Kilisesi’nin tavanına resmettiği Adem’in Yaratılışı tablosundaki Tanrı’nın Adem’e dokunuşu anındaki canlanma, uyanış anıdır. İlahi bir andır. İnsanın içinde saklı olan gücü, anlama ve düşünme yeteneğini uyarır. İnsanı ürkütmeden felsefeye davet eder, felsefeyle tanıştırır.
Aforizmalar uzun ömürlüdür çünkü hayattan damıtılmış düşünce ve tecrübelerdir ve içerikleri çok kişi için yabancı değildir. Akla ve duyguya hitap ettiklerinden değişkendirler. Dogmalar gibi kalıplaşmış değildirler. Ortak akla ve duygulara seslenirler. Asırlarca yaşamalarına rağmen ölümsüzlük talepleri yoktur. İlahi bir talepleri olmadığı için insan aklını ve ruhunu yormazlar. Amaçları onları canlandırmak, hakikatin peşine salmaktır.
Aforizmalar, dogmatik akıl (bağnazlık) ve baskıcı ruhlardan (ideolojilere esir olmuş coşkulardan) kaçanların sığındıkları yeraltı kahvehaneleridir. Özgürlük kozalarıdır. O yüzden hınzırdırlar çünkü belli etmeseler de ciddi oranda eleştiriseldirler. Babaları akıl, anneleri ruhtur, eğitimleri tecrübedir.
Aforizma aklın şimşek çakması ise ruhun zirvede olma iştahıdır. Ruh, her aforizma ile bir tepeden ötekine sıçramak ister.
Aforizmanın etkili ve delici olmasının sebebi bir okun ucu gibi kısa ve keskin olmasıdır. Koca kitaplara baktığımızda öğrenmenin zorluğunu hissederiz ama aforizmaları duyduğumuz veya okuduğumuzda bilgilenmenin ne kadar kolay olduğu kanısına varırız.
Bu takdim yazısı ile neden düşüncelerimi aforizmalarla dile getirdiğimi anlatmış olmalıyım. Üç düzine yayınlanmış kitabımın kaç kişi tarafından olunduğunu bilmiyorum. Toplum ve siyasal hayattaki etkilerini de pek görmedim. Bakalım aforizmalarım ne kadar yol alacak?

Prof. Dr. Doğu Ergil