SANJSAVLYA

सांजसावल्यातीललघुनिबंध१९७४ते१९७६याकाळातले.तसेहेउत्तरार्धातीलअंतिमअसंकल्पितनिबंध.यातीलअधिकांश"साप्ताहिकस्वराज्य``मधूनपूर्वप्रकाशितवकाहीअप्रकाशितआहेत.अन्य"अनुराधा`,"मौज`,"रविवारसकाळ``,"अरुधंती``च्यादिवाळीवानियमितअंकातूनप्रकाशितझालेलेआहेत.खांडेकरांनीआपलेआजवरचेलघुनिबंधज्यासमाजसुधारणेच्याभावनेतूनलिहिलेत्याचेप्रतिबिंबयानिबंधातूनहीदिसूनयेते.गुजगोष्टीकरायच्याभावनेनेलिहिलेल्यायानिबंधांचीस्वत:चीअशीएकहितगुजशैलीआहे.खांडेकरांच्यालेखणीतविषयफुलविण्याचंआगळंअसंकौशल्यहोतं.यानिबंधांतूनहीतेपुन:प्रत्ययासयेतं.खांडेकरांचेलघुनिबंधकेवळशब्दांचाललितफुलोराकधीचनव्हते.त्यांचेनिबंधगहरंजीवनचिंतनघेऊनयेतात.तेवाचकासनवीजीवनदृष्टीदेतात.विषयवौचित्र्यहेखांडेकरांच्यालघुनिबंधांचंव्यवच्छेदकलक्षण!एकाचनिबंधातअनेकविचारांचागोफखांडेकरचविणूजाणे.त्यांच्यालघुनिबंधांनारंगलेल्यागप्पांच्याबौठकीचंरूपआपोआपयेतं.काव्य,विनोदवचिंतनाच्यात्रिविधपौलूंनीनटलेलेहेनिबंधम्हणजेलेखकाचाएकजीवनशोधचअसतो.विचारवभावनेचीसुंदरकिनारलाभलेलेहेलघुनिबंधविकासाच्याआपल्याचरमसीमेवरनिसमेवरअसतानावाचणेम्हणजेएकआगळीपर्वणीच!माणसाचंआजचंजीवनयंत्रवतझालंय्.तेभोगातरुतलेलंआहे.ईश्वरभक्तीसकुणालासवडराहिलीय?शिवायरोजआकसणाऱ्याघरातस्वतंत्रदेवघरआजकेवळस्वप्नच!आजच्यानव्याघरातूनकोनाडे,खुंट्या,उंबरे,माजघरहद्दपारझालेतसेदेवघरही.शिवायधकाधकीच्याजीवनातआत्मचिंतनासउसंतराहिलीचकुठे?क्षणिककृतज्ञतानिवांझोटीकरुणाहेचआजचंजीवनहोऊनबसलंय्."देवघर"लघुनिबंधातखांडेकरआजचाआपलाबुद्धिवादाच्याबौठकीसवासनांच्याशुद्धिकरणाचेअधिष्ठानलाभलेतरचवासनेच्यातळघरातरमलेल्यामनुष्याचंउदात्तीकरणदेवघराच्यापावित्र्यातहोऊशकेल.आजचामाणूसस्वत:कडेपाहातनाही,तोदेवाकडेकायपाहणार?अशीपृच्छाकरणाराहालघुनिबंधवर्तमानसत्याचंअंजनवाचकांच्याडोळ्यातघालणार,नवीजीवनदृष्टीदेणार,दैववादाकडूनमाणसाच्याप्रवासाचाआग्रहधरणाराठरतो.अंधत्वआल्यानंतरवि.स.खांडेकरदैववादीविचारधारेवरअधिकखोलविचारकरतहोतेहे"सांजसावल्या``मधीलनिबंधवाचतानावारंवारजाणवतराहातं.खांडेकरांचेलघुनिबंधबहारीचाप्रारंभ,वैचित्र्यपूर्णविकासनितात्त्विकअंतअशात्रिविधवौशिष्ट्यांनीकलात्मकहोतराहिले.त्यांच्यानिबंधातस्वौरकल्पनाविलास,साध्याविषयातूनव्यापकआशय,विषयापेक्षानिबंधकाराच्याव्यक्तिमत्वाचेप्रतिबिंबन,जिव्हाळ्याच्यामित्राशीसंवादकेल्याप्रमाणेअसलेलीलेखनशैली,चमत्कृती,अशीअनेकवौशिष्ट्येआढळतात.खांडेकरांच्यानिबंधातूनविषय,ओघ,मांडणी,कल्पना,भावना,तत्त्व,भाषा,निष्कर्षअसाअष्टांगीचमत्कारआढळतो.त्यामुळेतेवाचकांनासततसादघालतराहिलेआहेत.