Nad Niemnem

Przed nami – największa zmora licealistów. Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Prawdziwa kobyła – jak się zdaje. Lektura z tych obowiązkowych, którą wielu musiało przeczytać, a … nie przeczytało. A na lekcji udawało, że przebrnęło przez tę książkę, jak chociażby bohater skeczu „Biblioteka” Kabaretu Moralnego Niepokoju, który oddaje książkę po rzekomym przeczytaniu. Ma jednak pecha, bo bibliotekarz go z niej odpytuje. 

- …więc jeśli chodzi na przykład o tytuł… o tytułowe Niemno – bąka czytelnik.

- Niemen. Tytułowy Niemen – poprawia bibliotekarz. – Chodzi panu zapewne o to, że Orzeszkowa tak wiele miejsca poświęca opisom przyrody. Jak pan myśli, skąd ten świat przyrody u Orzeszkowej?

- Bo… dziwny jest ten świat! – on na to.

A ten świat przyrody u Orzeszkowej stąd, że „Nad Niemnem jest powieścią realistyczną, czyli taką, która dość szczegółowo opisuje postaci i całe tło, także ową nieszczęsną przyrodę, której opisy tak często pomijają czytelnicy. Niesłusznie – w realizmie opisu Orzeszkowa osiągnęła bowiem niemal perfekcję. Na łamach jej książki, uznawanej powszechnie za epopeję, mamy chociażby opis aż 140 gatunków roślin! Toż to atlas botaniczny XIX-wiecznej Litwy (akcja powieści rozgrywa się w 1886 roku). Owszem, niektóre wątki w „Nad Niemnem” bywają przegadane, ale pamiętajmy, że pisarka w 1904 roku była nominowana do literackiej Nagrody Nobla. Dostał ją ostatecznie Henryk Sienkiewicz, ale w jednej z noblowskich opinii można przeczytać: „O ile w tekstach Sienkiewicza bije szlachetne polskie serce, to w twórczości Elizy Orzeszkowej bije serce człowieka.”. Kolejna nominacja Orzeszkowej w 1909 roku także nie dała jej nagrody – przegrała wtedy ze Szwedką Selmą Lagerlöf, autorką książki dla dzieci „Cudowna podróż”. Zmarła rok później, bez nagrody. Zostawiła epopeję, która jest niczym cała szkoła – gdy do niej chodzimy, nie przepadamy za nią. Musi minąć wiele lat, by wrócić do niej myślami z przyjemnością.

Że znów zacytujemy Kabaret Moralnego Niepokoju ze skeczu „Biblioteka”: - Orzeszkowa jest spoko. Powinna więcej pisać. Więcej i grubiej.